Xususiylashtirish — davlat va munitsipal mulkni xususiy aktivlarga aylantirishga qaratilgan asosiy jarayon hisoblanadi. Ushbu jarayonning asosiy maqsadi mulklarni boshqarish va ulardan foydalanishni samaraliroq qilish, shuningdek barqaror iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish uchun sezilarli investitsiyalarni jalb qilishdir. Mulkni xususiy sektorga o'tkazish innovatsiyalarni amalga oshirish uchun shart-sharoit yaratadi, ko‘rsatilayotgan xizmatlarning sifatini yaxshilaydi va resurslarning imkoniyatlarini maksimal darajada oshiradi. Bu esa o‘z navbatida raqobatbardosh iqtisodiyot shakllanishiga va jamiyat farovonligining yaxshilanishiga xizmat qiladi. O‘zbekiston hukumati iqtisodiy muhitni yaxshilash uchun xususiylashtirish jarayonlarida xorijiy investorlarning ishtirokini ustuvor yo‘nalish sifatida belgilagan. Ushbu tashabbus davlat mulkini asosiy sohalarda qisqartirish, xususiy korxonalar faoliyatini kengaytirish va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni maqsad qilgan. Yaqinda qabul qilingan qonunchilik o‘zgarishlari asosida, katta investitsiya majburiyatlari mavjud bo‘lsa, davlat aktivlarini nol tovon narxida sotib olish imkoniyati paydo bo‘ldi. Ushbu strategiyaning muhim jihatlaridan biri sifatida davlat mulkidagi 247 ta korxonaning onlayn auksion orqali sotilishi rejalashtirilgan bo‘lib, bu jarayon shaffoflik va samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, O‘zbekiston 12 ta yirik korxonaning IPO va SPO jarayonlarini o‘tkazishga tayyorlanmoqda, ulardan to‘rttasi xalqaro bozorlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bu esa mamlakatning global investitsiya jozibasini yanada oshiradi. Xususiylashtirish jarayonidagi muhim bosqichlarga Coca-Cola ichimliklarni qadoqlash zavodining Turkiyaning Coca-Cola İçecek Group kompaniyasiga sotilishi va Ipoteka Bankning 75% ulushini OTP Bank sotib olishi kiradi. Hukumat 2025 yilgacha iqtisodiyotdagi davlat ulushini 75% ga kamaytirishni rejalashtirgan, asosiy sohalarni modernizatsiya qilish va xususiylashtirish, xususan bank va konchilik sohalarida, O‘zbekistonni raqobatbardosh global investitsiya markaziga aylantirishni maqsad qilgan.
Xususiylashtirish dasturining yangi bosqichining asosiy yo‘nalishlari:
- Davlat ulushi mavjud bo‘lgan taxminan 300 ta kompaniyaning xususiylashtirilishi.
- 1 600 dan ortiq ko‘chmas mulk obyektlarining sotilishi.
- IPO orqali 40 ta kompaniyada aksiyalar ulushlarini sotish, “bir aksiya — bir lot” tamoyili asosida.
- 1 001 ta davlat ulushi mavjud kompaniyaning to‘liq sotilishi jamoat auksionlarida.
O‘zbekistondagi davlat korxonalarini xususiylashtirish jarayoni ikki bosqichdan iborat:
1. Davlat korxonalarining institutsional transformatsiyasi
Ushbu bosqichda davlat korxonalari mas’uliyati cheklangan jamiyatlar (MChJ) yoki aksiyadorlik jamiyatlariga (AJ) aylantiriladi, Xalqaro moliyaviy hisob hisobot standartlariga (IFRS) moslashish, xalqaro kredit reytinglarini olish va moliyaviy prognozlar hamda operatsion reorganizatsiyalarni o‘z ichiga olgan xususiylashtirish strategiyasini ishlab chiqish nazarda tutiladi.
2. Davlat korxonalarini sotish
Transformatsiyadan so‘ng davlat korxonalarining aktivlari quyidagi usullardan biri bilan sotiladi:
- Davlat Mulkini Boshqarish Agentligi tomonidan yoki maxsus xususiy tashkilot bilan birgalikda tashkil etilgan auksion yoki tanlov orqali.
- Aksiyalarni birinchi (IPO) yoki ikkinchi (SPO) jamoat taklifi shaklida fond birjasida sotish.
Auksion va tanlov tartiblari
Davlat aktivlarini sotuvchi sifatida Davlat Mulkini Boshqarish Agentligi privatizatsiya tartibini (auksion yoki tanlov) sotilayotgan aktivning tabiati asosida belgilaydi. Masalan, aksiyadorlik jamiyatlaridagi davlat ulushlari faqat tanlov orqali, qat’iy tanlov mezonlari bilan sotilishi mumkin, MChJ lar aksiyadorlik kapitalidagi ulushlar va ko‘chmas mulklar esa auksion yoki tanlov yo‘li bilan sotilishi mumkin. Qatnashuvchilarga qo‘yiladigan talablar va taklif turlari haqida batafsil ma’lumot Davlat Mulkini Boshqarish Agentligi sayti, E-AUKSION platformasi, Toshkent Respublikachilik Fond Birjasi sayti, “Birja” gazetasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi matbuoti, hududiy hokimiyatlar va Toshkent shahrida e’lon qilinadi. Auksion va tanlovlar E-AUKSION platformasi orqali onlayn tarzda ham o‘tkazilishi mumkin. Auksion yoki tanlov g‘olibi bilan sotish-shartnoma tuziladi.
Jamoat taklifi
Davlat ulushlarini IPO/SPO orqali sotish xususiylashtirish dasturining nisbatan yangi yo‘nalishi hisoblanadi. Davlat ulushlarini jamoat taklifi quyidagi shakllarda o‘tkazilishi mumkin:
- Mahalliy Toshkent Respublikachilik Fond Birjasi (RSE): Mahalliy ro‘yxatga olish milliy qonunchilik asosida amalga oshiriladi. Har bir kompaniyaning IPO/SPO jarayonlari uchun yo‘l xaritasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanishi kerak.
- Xalqaro fond birjalari: Bu xorijiy fond birjalari qoidalari va tegishli xorijiy qonunlarga muvofiq tartibga solinadi. 2023 yil 1 yanvardan boshlab, mahalliy chiqaruvchilar o‘z aksiyalarini xalqaro fond bozorlarida faqat milliy fond birjasida oldindan ro‘yxatdan o‘tgandan keyin taklif eta oladi.